İnsanı hem mecbur hem de sorumlu bir varlık olarak görmek Kur’an ile uzlaştırılamaz. Kur’an’a göre her birey yaptığından sorumludur ve insan için ancak kendi yapıp ettikleri vardır. “Kim zerre kadar iyilik yaparsa mükâfatını alacak, kim de zerre kadar kötülük yaparsa cezasını çekecektir.” (Zilzâl, 99/7-8) Bu yönüyle insanın kaderi iyilik ve kötülük arasında tercih yapabilecek bir donanımla yaratılmış olması ve kendisine akıl ve irade verilmiş olmasıdır.  Allah insana yeryüzünde halifelik görevi vermiş, ancak bu görevi yapıp yapmama hususunda onu özgür bırakmıştır. Kur’an’da Allah bu sorumluluğu göklere, yere ve dağlara sunduğunu, onların bunu yüklenmekten kaçındığını, insanın ise bu sorumluluğu yüklendiğini belirtmektedir. (Ahzâb, 33/72)

İslam’ın insanı sorumlu tuttuğu bütün emir ve yasaklar, helal ve haramlar insanın bunları yapabilecek irade ve kudrete sahip olmasından dolayıdır. Çünkü “Allah, bir kimseyi ancak gücünün yettiği şeyle yükümlü kılar. İnsanın kazandığı iyilik kendi yararına, kötülük de kendi zararınadır.” (Bakara, 2/286) Allah insanı hem iyiliği hem de kötülüğü tercih edebilme kabiliyetiyle yaratmıştır. İradesini kullanarak ikisi arasında tercih yapmak insanın elindedir: “Nefse ve ona birtakım kabiliyetler verip de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir.” (Şems, 91/8-10)

Ehl-i Sünnet inancına göre âlemde meydana gelen varlık, hareket ve olayların tümünü yaratan Allah’tır. O’ndan başka hiçbir yaratıcı yoktur. İnsanın fiillerini gerçekleştirebilmesi için ihtiyaç duyduğu güç ve kudreti de insanın fiillerini de yaratan Allah’tır. Çünkü yaratma bütünüyle Allah’a aittir. (Aʽrâf, 7/54) Bu durum insanın eylemlerinden sorumlu tutulmasına engel teşkil etmez. Burada önemli olan insan fiillerinin gerçekleşme biçimi ve insanın buradaki belirleyici rolüdür. Çünkü insanın fiillerini yaratan Allah olsa da o fiile yönelen, onu yapmaya niyet ve kasteden insan olduğu için sorumluluk ona aittir. Yani Allah insanın yapmayı irade ettiği fiilleri yaratmaktadır. Bu noktada Allah’ın yaratması insanın dilemesine bağlıdır. Meydana gelen fiillerin iyi ve kötü şeklinde nitelik kazanmasında ise fiili işleyen insanın niyeti ve kastı doğrudan belirleyici olmaktadır.