Allah İnsanın Fiillerini Belirlemez; Bilir

Allah’ın insana verdiği irade, bir fiili yapmak ve yapmamak arasında tercihte bulunma potansiyeli (küllî irade) ve tikel olaylara yönelmek suretiyle bu potansiyelini kullanma ve yapmak istediği fiile karar verme (cüz’i irade) şeklinde iki boyutludur. İnsanın iradesini kullanarak yöneldiği fiili, Allah onun iradesine uygun olarak yaratır. Bu tabloda insan yaptığı fiilden bütünüyle sorumludur. Çünkü cüz’i iradesini kullanarak fiili yapmaya yönelik bir azim göstermiş, kasıt ve tercihte bulunmuştur. İnsanın hem iyiliği hem de kötülüğü yapma potansiyeliyle yaratılması da onun fiillerinin planlanmadığını ortaya koymaktadır. İnsana seçme hürriyeti veren Allah, kendi iradesini insan davranışları konusunda sınırlandırıp kulun tercih ve eylemlerine imkân tanımıştır.

İnsanın iradesi kapsamındaki eylemleri “belirleme” anlamında değil, ancak “Allah’ın önceden bilmesi” anlamında kader kapsamındadır. Zira Allah, insanların hür iradeleri ile seçtikleri ve seçecekleri şeylerin nerede, ne zaman ve ne şekilde olacağını, ezelî ilmiyle bilir ve zamanı gelince kulun seçimine göre yaratır. Bu durumda Allah’ın ezelî ilminin kulun irade ve seçimi üzerinde zorlayıcı bir etkisi bulunmamaktadır. Çünkü insanlar Allah’ın kendileri hakkında sahip olduğu bu bilgiden habersizdirler ve pratik hayatta bu bilginin etkisi altında kalmaksızın kendi hür iradeleriyle davranmaktadırlar.